Η κ. Ανθή Δίπλα, Διδάκτωρ Κλασικής Αρχαιολογίας και Τέχνης αναλύει το θέμα του έρωτα, της αναπαράστασης και αντίληψής του στο ελλαδικό χώρο με πολλές εξαιρετικά ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες
Η ερωτική συμπεριφορά εν γένει των Ελλήνων αποτελεί αντανάκλαση της κυριαρχίας τους, ως προνομιούχας κοινωνικής ομάδας, απέναντι στις άλλες ομάδες της πόλης, δούλους, μέτοικους, γυναίκες, και παίδες και της ασυμμετρίας ρόλων που διέπει τις σχέσεις τους.
Η ερωτική συμπεριφορά των Ελλήνων αποτελεί αντανάκλαση της κυριαρχίας τους, ως προνομιούχας κοινωνικής ομάδας, απέναντι στις άλλες ομάδες της πόλης, δούλους, μέτοικους, γυναίκες, και παιδιά, και της ασυμμετρίας ρόλων που διέπει τις σχέσεις τους.
Οι Αθηναίοι επιδεικνύουν ελεύθερα τον ερωτισμό τους προς πάσα κατεύθυνση, σε αγόρια, πόρνες και επίσημες και ανεπίσημες συζύγους (παλλακαί). Αυστηρά μονογαμικές εμφανίζονται οι Αθηναίες αστές, σύζυγοι, κόρες κ.λπ. των Αθηναίων πολιτών. Η ανάγκη εποπτείας της δημιουργίας νέων μελών με νόμιμο δικαίωμα κληρονομιάς στον οίκο οδήγησε στην έμφαση που απέκτησε η προγαμιαία αγνότητα των αστών ή πολίτιδων γυναικών και η συζυγική πίστη μέσα στον γάμο. Άλλωστε οι γυναίκες κρίνονταν ως ανίκανες να επιδείξουν αυτοέλεγχο, ειδικά σε σχέση με τη σεξουαλικότητά τους, καθώς θεωρούνταν «υγρές» και χωρίς όρια, πορώδεις και διαπερατές, και μπορούσαν να μολύνουν τον οίκο και την πόλη.
Στη Σπάρτη, αντίθετα, το «απέραντο στρατόπεδο», η γυναίκα τίθεται στην υπηρεσία της πολιτείας υπηρετώντας άλλους -ευγονικούς και στρατιωτικούς- σκοπούς: ζητούμενο εδώ η εξασφάλιση εύρωστων παιδιών με κάθε τρόπο, που θα στελεχώσουν τον αήττητο στρατό. Οι γυναίκες, σε απόλυτη επαφή με το γυμνό τους σώμα από παιδική ηλικία, επιδεικνύουν μια παράδοξη πολυανδρία: δοκιμάζουν ερωτικούς συντρόφους μέχρι να διαπιστώσουν ότι με κάποιον από αυτούς μπορούν να τεκνοποιήσουν, με τον οποίο τελικά παντρεύονται, ενώ δανείζονται χωρίς αναστολές από τον σύζυγο στον άτεκνο φίλο τους για να κάνει και σε εκείνους μερικά γερά παιδιά, ή πέφτουν στο κρεββάτι με έναν ωραίο νέο που τους φέρνει ο ίδιος ο σύζυγος, αν δεν μπορεί ο ίδιος να κάνει παιδιά.
Εξέχοντα ρόλο αναλαμβάνει στις αρχαιοελληνικές πόλεις-κράτη, αλλά και στα κυπριακά βασίλεια, ο ομοφυλοφιλικός έρωτας, εξιδανικευμένος και στρατευμένος κοινωνικά, με τη μορφή μιας ειδικού τύπου «παιδεραστίας» με παιδαγωγικό χαρακτήρα, μεταξύ ενός εφήβου και ενός νέου πριν από τον γάμο. Η ομοφυλοφιλία γενικά αποτελούσε άγνωστη έννοια και η ερωτική προτίμηση δεν έπαιζε, όπως σήμερα, βασικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου. Οι κλασικοί Έλληνες, άλλωστε, πίστευαν στην πάλαι ποτέ ύπαρξη ενός ανδρόγυνου πλάσματος, έχοντας συνείδηση της διπλής όψεως της σεξουαλικότητας του ανθρώπου, και θεωρούσαν την ομοφυλοφιλία ως κάτι το φυσικό. Ως προς την αντιμετώπιση της ενήλικης ομοφυλοφιλίας, ωστόσο, έχουμε μάλλον αντιφατικές ενδείξεις, κυρίως από πόλη σε πόλη. Στους Βατράχους του Αριστοφάνη λ.χ. προβάλλεται ως απαράδεκτη. Στο Θηβαϊκό Ιερό λόχο, ωστόσο, 150 ζεύγη εραστών πολεμούσαν πλάι-πλάι. Γι’ αυτό λένε ότι ήταν και ανίκητος, γιατί κάθε στρατιώτης πολεμούσε για τον εραστή του, και όχι μόνον για την πατρίδα.
Ήδη στη 2η χιλιετία π.Χ. βρίσκουμε στην Κύπρο και την Κρήτη ερωτικά ζευγάρια, σε παραστάσεις ιερού αποκαλούμενου γάμου, στις οποίες τονίζεται η μυστηριακή συνεύρεση του αρσενικού και του θηλυκού, περιβαλλόμενη από θρησκευτικές δοξασίες. Στην ιστορική περίοδο ο έρωτας στην αρχαία ελληνική τέχνη είτε κινείται στη λατρευτική/μυθική σφαίρα, είτε εμπνέεται από την καθημερινή ζωή. Πάντα παρεμβάλλεται βέβαια ένα ιδεολογικό φίλτρο: η απεικόνιση του έρωτα γίνεται όχημα για να προβληθούν οι σχετικές κοινωνικές αντιλήψεις, σχετικά με τη σχέση αντρών και γυναικών, ιδιαίτερα στα αγγεία, λόγω της μαζικής παραγωγής και της γενικευμένης χρήσης τους.
Πέρα από τις προφανείς σκηνές ερωτικής συνεύρεσης, που παραπέμπουν, εφόσον προσφέρονται σε κοινή θέα, στον αγοραίο έρωτα, έχουμε σκηνές έρωτα στο πλαίσιο του γάμου, που μπορεί να λάβει τη μορφή ιερογαμίας ή ερωτικής καταδίωξης και απαγωγής, και τέλος σκηνές ερωτικής προσέγγισης και ερωτοτροπίας, είτε στο πλαίσιο του αγοραίου έρωτα είτε στο πλαίσιο του γάμου. Ένα μεγάλο κεφάλαιο είναι οι παραστάσεις ομοφυλοφιλικού έρωτα, οι οποίες μάλιστα σε αρκετές περιπτώσεις προηγούνται χρονικά και θέτουν πρότυπα και για τον ετεροφυλοφιλικό έρωτα.
Δεν λείπουν βεβαίως και οι ανεξάρτητες παραστάσεις του θεού Έρωτα, ως γονιμοποιού δύναμης της φύσης και δυναμικού παράγοντα αλλαγής κι εξέλιξης (άλλωστε εν αρχή ην η Γη, ο Ουρανός και ο Έρως, κατά την ησιόδεια κοσμογονία), ή σε οικογενειακές σκηνές με τη μητέρα του Αφροδίτη, ως μωρό και κυρίως ως έφηβος. Άλλωστε ιδιαίτερη έμφαση αποδίδεται και στις παραστάσεις φαλλών, ή στα φαλλόσχημα αντικείμενα, όπως λ.χ. αγγεία, που συμβολίζουν την κραταιά αντρική δύναμη, σεξουαλική και κοινωνική.
Στα πολυπληθή αγγεία της αρχαίας Αθήνας οι σκηνές συνουσίας μεταξύ αντρών και γυναικών πρωτοεμφανίζονται, όπως και οι ομοφυλοφιλικές, γύρω στο 570 π.Χ. Πολύ συχνά απαντούν σε συμποτικά αγγεία. Μάλιστα στην υστεροαρχαϊκή εποχή (525-480 π.Χ.), περίοδο της πρώιμης αθηναϊκής δημοκρατίας και των Περσικών πολέμων, αυξάνει η δημοτικότητά τους, ενώ ταυτόχρονα διαπνέονται από μια πρόδηλη τάση για κακοποίηση των γυναικών (εταιρών) σε όργια. Στην κλασική περίοδο, ωστόσο, τέτοιες σκηνές οργίων και εκτρόπων εξαφανίζονται, με ελάχιστες εξαιρέσεις, και οι αγγειογράφοι εστιάζουν στα ερωτικά ζεύγη.
Από τις συνουσιαστικές στάσεις (Αφροδίτης σχήματα), η πιο δημοφιλής, τόσο στον μελανόμορφο, όσο και στον ερυθρόμορφο ρυθμό παραμένει η εκ των όπισθεν (a tergo), κατά φύση κα κυρίως παρά φύση (πυγίζειν), και η κατ’ ενώπιον με τα πόδια στο αέρα. Σπάνια είναι η «ιεραποστολική», ή η στάση ιππαστί (κελητίζειν). Ο άντρας στητός, καμαρωτός, στο πνεύμα του κούρου, ή του παλαιστή, στέκεται ή συσπειρώνεται, η γυναίκα μπαίνει σε στάση υποταγής ή ακόμη και ταπείνωσης (πρωκτική επαφή). Ή υπηρετεί ως αντικείμενο το ερωτικό παιχνίδι του άντρα που αναποδογυρίζει το κορμί της, φέρνοντας τα πάνω κάτω. Οι ερωτικοί ρόλοι αναπαράγουν προφανώς το κοινωνικό status και το διαιωνίζουν.
Οι σκηνές ερωτοτροπίας αφορούν άντρες που προσεγγίζουν γυναίκες, ή εφήβους με ερωτικές προθέσεις, οι οποίες αισθητοποιούνται από τα δώρα που τους προσφέρουν, τις θωπείες, ή και από τη μεσολάβηση του θεού Έρωτα ή της μητέρας του Αφροδίτης. Οι σκηνές ετεροφυλοφιλικής ερωτοτροπίας αποκτούν ιδιαίτερη δημοτικότητα στην κλασική εποχή, ενώ οι σκηνές ομοφυλοφιλικής ερωτοτροπίας και πρόδηλης ερωτικής πράξης υποχωρούν. Το ενδιαφέρον φαίνεται να μετατοπίζεται στις γυναίκες και την «πειθώ» τους, στη γοητεία δηλαδή που ασκούν στους άντρες και –συνακόλουθα- στην προσπάθεια που αναλαμβάνουν αυτοί να τις πείσουν, με διάφορους τρόπους, να ενδώσουν ερωτικά. Η κατάφαση της γυναικείας σεξουαλικότητας και η πιο δυναμική συμμετοχή της γυναίκας στο παιχνίδι του έρωτα, ιδιαίτερα στο πλαίσιο του γάμου, τίθεται ομοίως στην υπηρεσία της Αθηναϊκής δημοκρατίας που στοχεύει να εξασφαλίσει μελλοντικούς πολίτες, ιδιαίτερα προς το τέλος του 5ου αι. π.Χ., μετά από τον αποδεκατισμό τους κατά τον εμφύλιο πόλεμο της Αθήνας με τη Σπάρτη.